„Падляскія жыды – складаная памяць” – гэта праект, які на мінаючых вакацыях рэалізаваўся варшаўскім гуртком Беларускага аб’яднаньня студэнтаў. Сябры БАСУ-у езьдзілі па вёсках Падляшша й запісвалі ўспаміны людзей пра жыдоў.

Пра сутнасьць гэтага праекту мы папрасілі распавесьці старшыню варшаўскага гуртка БАС-у – Паўла Бушко.

Павал Бушко: Разам зь сябрамі з варшаўскага гуртка БАС-у – сацыёлягамі, этнографамі, гісторыкамі – дайшлі мы да высновы, што жыдоўская тэматыка ў меншасным асяродзьдзі, таксама ў меншаснай прэсе, крыху прызабытая. Пра жыдоў пішацца й гаворыцца проста вельмі агульна. Мы вырашылі зрабіць нешта больш, асабліва таму, што ўсе ведаюць, як у Польшчы – у польскім антрапалягічным, этнаграфічным асяродзьдзі – зьмянілася размова пра жыдоў пасьля Едвабнэ.

Падчас праекту мы дайшлі, дарэчы, да высновы, што калі б не Едвабнэ й вялікая дыскусія пра жыдоў у Польшчы, то мы нашага праекту не рэалізавалі б. Проста, дзякуючы ўсёй гэтай дыскусіі ў польскіх СМІ пасьля раскрыцьця справы Едвабнэ, узьнікла нейкая такая ўражлівасьць на тое, што адбывалася перад вайною. Аказалася, што польскі люд – пазьней аказалася, што й беларускі таксама – зусім такі невінаваты ня быў. Гэты народны антысэмітызм, які моцна сплецены з народнай рэлігійнасьцю, аказваецца, быў і існаваў тут у нашых вёсках.

Вырашаючы зрабіць гэты праект, мы таксама разумелі, што гэта апошні момант, каб запісаць успаміны гэтых людзей, якія яшчэ памятаюць падляскіх жыдоў, якія пражывалі ў навакольных мястэчках і складалі вялікі працэнт насельніцтва гэтых мястэчак. У вёсках, вядома, гэта былі лічаныя асобы.

Апрача таго мы хацелі, каб гэтая нашая этнагтафічная лябараторыя прынесла таксама нейкую карысьць тым людзям, якія будуць рабіць гэтыя дасьледаваньні. Вырашылі мы запрасіць людзей з дакладамі.

І так была ў нас Катажына Вашчыньска зь Інстытуту этнаграфіі й культуровай антрапалёгіі Варшаўскага ўнівэрсытэту, якая распавяла нам пра мэтадалёгію этнаграфічных дасьледаваньняў. Гэта было нам вельмі патрэбнае, бо нашыя дасьледаваньні мы хацелі рабіць з такім вялікім этнаграфічным ухілам, бо большасьць з нас гэта антраполягі культуры. Былі таксама людзі з Варшавы – з „Фонду для свабоды”, з такога міжкультурнага ліцэя, які пачне дзейнічаць ад верасьня. Наведала нас таксама рэдактар з варшаўскага выданьня штодзёнкі „Gazeta Wyborcza”, якая распавядала пра спэцыфіку сваёй працы.

Канчаткова ўдалося нам сабраць вельмі вялікі плён, але мы гэтага й спадзяваліся, бо ўжо няраз даводзілася нам праводзіць такія этнаграфічныя інтэрвію. Цяпер перад намі яшчэ вялізарная праца – перапісаць усё гэта. А хочам перапісваць усё так, як ёсьць у арыгінале – на гаворцы, і пакуль не рэдагуючы гэтых інтэрвію. Проста, калі чытаеш тэкст размовы пяты-шосты раз, то заўважаеш рэчы, якія спачатку хацелася выкінуць, а пасьля нейкага часу аказваюцца яны вельмі важнымі.

Вось менавіта, які матэрыял удалося вам запісаць, ці шмат яшчэ ёсьць у падляскіх вёсках людзей, якія памятаюць жыдоў?

Павал Бушко: Мы ў васноўным размаўлялі з пакаленьнем людзей, народжаных у 20-я – 30-я гады XX стагодзьдзя. Мне даводзілася займацца гэтай справа нейкі час таму, то тады яшчэ можна было размаўляць зь людзьмі, народжанымі раней – у 1914-1915 гадох. Цяпер з гэтымі людзьмі цяжка размаўляць, бо іх проста няма, а калі жывуць, то здароўе не дазваляе, каб даўжэй зь імі пагутарыць.

Аднак ёсьць яшчэ людзі, якія памятаюць, хаця трэба сказаць, што нашыя суразмоўцы ў гэты час былі яшчэ дзяцьмі. Гэта, вядома, зусім іншая размова, чым з тымі людзьмі, якія ў гэты час мелі свае гаспадаркі й непасрэдна кантактаваліся з жыдамі ды маглі сказаць намнога больш. Хаця нашыя інтэрвію таксама аказваліся вельмі цікавымі, бо дзеці ж таксама маюць нейкія свае справы і таксама можна ад іх шмат даведацца пра адносіны хрысьціянскіх і жыдоўскіх дзяцей.

Я, напрыклад, рабіў дасьледаваньні ў Ворлі, і аказалася, што арлянскія праваслаўныя ды арлянскія жыды гэта былі зусім розныя кампаніі. Дзеці не гулялі з сабою.

Давялося нам запісаць шмат цікавых размоваў. Як я ўжо згадаў, мы дасьледаваньні праводзілі з такім этнаграфічным ухілам. Гэта ўсё было на памежжы этнаграфіі й гісторыі. Вядома, што гаворым пра розныя справы зь мінулага, але хацелі, каб гэта ўсё было з такой этнаграфічнай уражлівасьцю.

Сярод пытаньняў было й такое: чаму немец так пабіў жыдоў? А калі ўжо ацэньваеш, чаму, то ўзьнікае праблема віны, а гэта ў народнай культуры вельмі важная справа. Пачынаецца гэта зьвязвацца зь нейкай рэлігійнасьцю: чаму жыды? – бо жыды рабілі тое й тое; бо жыды дзьве тысячы гадоў таму назад забілі таго й таго.

Гэта вельмі цікава, таму што польская этнаграфія, варшаўскі асяродак, людзі зьвязаныя з антрапалёгіяй шмат пра гэта гавораць. А аказваецца, што доўгія гады польскія этнографы не заўважалі гэтага народнага антысэмітызму, гэтым ніхто не займаўся.

Размаўляў Яраслаў Іванюк, Польскае Радыё Беласток